فصل ششم: هلال ماه رمضان
اینك بیش از هزاروچهارصد سال است كه مسلمانان هلال ماه رمضان را با نشاط و اقبال بسیار به عبادت خدا و شور و سرور استقبال میكنند، و مانند كسی كه مدّتها انتظار بازگشت عزیزترین مسافر را كشیده، از مقدمش غرق شادی و خشنودی شده، خدای را بر این توفیقی كه یافتهاند سپاسگزاری میكنند. سپاسگزاری مینمایند؛ چون میهمان خدا شده و در دارالضّیافة حق، به كرامت و شرافت مشرّف شدهاند:
سپاس او را بهجای میآورند، چون افتخار درك روزها و شبهای پربركت ماه مبارك را نصیب آنان فرموده است.
پروردگار را حمد میكنند كه باز فرصت تهذیب اخلاق و اصلاح احوال و نیل به فیوض بسیار و تزكیه باطن و صفای نفس یافته و شعور اسلامی خود را زنده و احساسات پاك انسانی را شاداب ساخته و دلها را با استغفار و توبه، دعا و مناجات و یاد خدا جلا داده و با اولیا و بندگان مقرّب خدا در سیر طریق معرفت و اطاعت، همكاری میكنند. چه ماه پرارزش و چه اوقات گرانبها و چه سرمایة عزیزی كه به دست آنها آمده است.
از حضرت امامباقر× روایت است كه فرموده: «پیغمبر(ص) به مردم روی میكردند و میفرمودند: ای گروه مردم! وقتی هلال رمضان طلوع میكند، شیاطین سركش به غل بسته میشوند و درهای آسمان و بهشت و درهای رحمت باز میشود و درهای آتش بسته میگردد و دعاها مستجاب میشود، و در هنگام افطار هر روز، برای خدا آزادشدگانی است كه از آتش، آنها را آزاد میكند و هر شب منادی ندا میكند: آیا سؤالكنندهای هست؟ آیا استغفاركنندهای هست؟ خدایا! هر انفاقكننده را عوض عطا فرما و هر امساككننده را لطف عطا كن. تا آنكه هلال شوّال طلوع میكند و مؤمنان ندا داده میشوند: بامداد بهسوی جایزههای خود بیایید كه روز جایزه است».
سپس حضرت امامباقر× فرمود: «سوگند به كسی كه جانم به دست او است این جوایز، جایزه دینار و درهم نیست».[3]
با نوشدن ماه، برنامهها روند دیگری مییابد. در كشورهای اسلامی اوقات كار كارگران و صاحبان مشاغل و پیشهها و مؤسّسات ملّی و حكومتی تغییر میكند. غذاخوریها، میهمانخانهها و... كه در سراسر روز كار میكردند، دست از كار میكشند.
هلال ماه رمضان را كه میبینند رو به جانب قبله، خدا را میخوانند و از او امن و ایمان و تندرستی و اسلام و عافیت و كمك بر اقامه نماز و ادای روزه و انجام شبزندهداری و تلاوت قرآن و... را طلب مینمایند:
«اَللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنَا بِالْأَمْنِ وَالْإِیمَانِ وَالسَّلَامَةِ وَالْإِسْلَامِ وَالْعَافِیَةِ الْـمُجلَّلَةِ، وَدِفَاعِ الْأَسْقَامِ وَالْعَوْنِ عَلَی الصَّلَاةِ وَالْقِیَامِ ، وَتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ. اَللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَتَسَلَّمْهُ مِنَّا وَسَلِّمْنَا فِیهِ حَتَّی یَنْقَضِیَ عَنَّا شَهْرُ رَمَضَانَ وَقَدْ عَفَوْتَ عَنَّا وَغَفَرْتَ لَنَا وَرَحِمْتَنَا».[4]
و اینچنین با حال خوش، پاك و بیآلایش و با چنین آرمانها و اهداف، وارد ماه رمضان میشوند و خطاب به ماه كرده، میگویند: «رَبِّی وَرَبُّكَ اللهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ».
در این جمله پرمعنا، ایمان و اعتقاد خود را به توحید تازه كرده و ارتباط و همبستگی تمام مخلوقات و عوالم هستی به نظام اَتمّ الهی را مورد توجّه قرار داده و انسان و ما و جمیع كائنات را تحت تربیت عامّه باریتعالی میشناسد.
آری، بسیاری از انسانها بوده و هستند كه ماه، ستاره، آتش و آفتاب را ربّالنّوعی پنداشته و در تاریكی این گمراهیها، از تماشای حقایق نجاتبخش و خداپرستی و توحید، محروم گردیدهاند.
اما مسلمان روزهدار وقتی هلال ماه رمضان را میبیند، میگوید:
«رَبِّی وَرَبُّكَ اللهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ»
مربّی انسان و حیوان، نبات و جماد، ماه و ستاره، خورشید و كهكشانها و آب و آتش خداست و پرستش، فقطوفقط سزاوار ذات بیزوال اوست و بشر و ماه و تمام معبودهای باطل و اتّخاذی، مخلوق و مربوب او هستند و ماه، آفتاب، هر كره و هر مخلوقی ـ هرچه بزرگ و عظیم باشد ـ محتاج به تربیت الهیّه هستند و كوچكتر از آنند كه بشر ـ این موجودی كه تاج ﴿لَقَدْ كَرَّمْنَا﴾[5] بر سر گرفته ـ نسبت به
آنها كوچكی و حقارت نشان دهد و از نیایش، پرستش و تعظیم آنها چارهجویی نماید.
خداوند آنها را مسخّر انسان قرار داده و انسان را مستعدّ تصرّف و تسخیر آنها آفریده است.
این است فكر بلند و اندیشه روشن مسلمان روزهدار و موحّد خداشناس و این است دینی كه بشر را به تسخیر ماه و كرات تشویق مینماید و او را در سفر به ماه و كواكب و نجوم، گستاخ میسازد. این است دینی كه باید پیروان آن همه، جهانبین و جهانشناس شوند؛ و این است دینی كه پیروان خود را به مطالعه عالم آفرینش و دقّت و تأمّل در نظام جهان و كشف اسرار مخلوقات و خواصّ آن دعوت میكند و كسانی را كه در آیات خدا مطالعه نمیكنند و بر علم و بصیرت خود نمیافزایند، بهشدّت مورد نكوهش و توبیخ قرار داده است.
آری، در سراسر قرآن، آیات بسیاری بشر را دعوت به علم و تحقیق و كاوش و تلاش برای رفع حجب و پردهها كرده و بلكه قرآن مجید خشیت و بیم از خدا را مخصوص آن دسته از علما میداند كه از عظمت دستگاه آفرینش بااطّلاع و جهانشناس باشند.[6]
[1]. ابنطاووس، اقبالالاعمال، ج1، ص66؛ مجلسی، زادالمعاد، ص79. «پروردگار من و پروردگار تو خدایی است که پروردگار عالمیان است».
[2]. صدوق، الامالی، ص154؛ مجلسی، بحارالانوار، ج93، ص356، ح25. «و رمضان ماهی است که شما در آن به مهمانی خدا دعوت شدهاید و در آن از اهل کرامت خدا قرار داده شدهاید».
[3]. کلینی، الکافی، ج4، ص67ـ68، ح6؛ صدوق، الامالی، ص102ـ103؛ همو، ثوابالاعمال، ص64؛ طوسی، تهذیبالاحکام، ج4، ص193. ممكن است بازشدن درهای بهشت و بستهشدن درهای آتش در این ماه، اشاره باشد به فراهمبودن اسباب اطاعت و عبادت و فراهمنبودن اسباب معصیت بهواسطه مراسم و آداب روزه؛ چنانچه مغلولشدن شیاطین نیز ممكن است اشاره به این معنا باشد؛ زیرا وسایل اغوا و انحراف و پیروی از شهوات در این ماه كم میشود و وسایل جلب توفیق زیاد میگردد و اگر ظاهر حدیث هم مراد باشد، اشكالی ندارد.
[4]. ر.ک: صدوق، الامالی، ص102؛ همو، ثوابالاعمال، ص64؛ ابنطاووس، اقبالالاعمال، ج1، ص63؛ فیض کاشانی، الوافی، ج11، ص393 ـ 394 (باب 61). «خدایا هلال ماه مبارک را بر من بنمایان، با امنیت و ایمان و سلامت و اسلام و درجة عالی عافیت و دفع بیماریها و کمک بر نماز و شبزندهداری و تلاوت قرآن، خدایا ما را برای ماه رمضان سالم بدار و آن را از ما قبول فرما و ما را در آن سالم بدار تا ماه رمضان تمام شود، درحالیکه ما را عفو کنی و ما را مشمول مغفرت و رحمت خود سازی».
[5]. اسراء، 70.
[6]. اشاره به آیه 28 سوره فاطر.