در میان تكالیف و فرایض اخلاقى، كم تكلیفى مانند امر به معروف و نهى از منكر مؤثر در اصلاح امم و تكامل طوایف است. زنده ترین ملّت ها آن ملّتى است كه موقعیت امر به معروف و نهى از منكر در میان آنها محفوظ‌تر و محترم تر باشد. میزان رشد و بلوغ هر طایفه از درجه توجّه و عنایتشان به امر به معروف و نهى از منكر معلوم مى شود.
آری، دین اسلام كه جامعه را به هر مصلحت و كار نیك فرمان داده و از هر مفسده و كار زشت، نهى فرموده، شأن امر به معروف و نهى از منكر را بسیار بزرگ شمرده و راجع به آن انواع تأكیدات و ترغیبات نموده و انتظام تمام تشكیلات اجتماعى و سیاسى و حفظ شوكت و عظمت مسلمانان را به آن موقوف كرده است.
تا موقعى كه مسلمانان در امر به معروف و نهى از منكر و برطرف ساختن معایب و مفاسد، بذل همت مى نمودند و حدود و رسوم و قواعد عالى اسلامى در بین آنها پابرجا بود و ضعیف و قوى یكسان و یكنواخت از حقوق خود استفاده مى كردند و یك شخص عادى قدرت داشت كه از بالادستِ مقتدر حق خود را بگیرد و فقیر بینوا با ثروتمند متشخص برابر بود و پادشاهان، سخت ترین سخنانى را كه به نام موعظه و امر به معروف به آنها مى گفتند مى شنیدند، تجاهر به فسق و فجور و معاصى نبود.
البته ذكر تمام آیات قرآن كریم و اخبار و احادیث شریف كه در موضوع امر به معروف و نهى از منكر و تنبیه غافل و تعلیم جاهل و دفاع از حق وارد شده است ما را از وضع اختصارى كه در این رساله در نظر داریم خارج مى نماید، ولى براى آن كه معلوم شود مسامحه و كوتاهى در انجام این وظیفه ما را از چه مصالح و فواید بزرگى محروم و به چه مصایب و مفاسدى مبتلا مى سازد به ذكر بعض از آیات قناعت نموده و براى اطلاع بیشتر، خوانندگان محترم را به مطالعه كتب مفصله حدیث مانند كافى، وسایل، بحار و غیره سفارش مى كنیم.
خداوند متعال مى فرمایند: «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ باید از شما جماعتى باشند كه مردم را دعوت به خیر كنند و به نیكى امر، و از بدى نهى نمایند و چنین مردم رستگارند.»(1)
«كُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّه؛ شما (مسلمانان حقیقى) بهترین امّتى هستید كه در جهان پدید آمده اید، [چرا كه ] به خوبى، امر مى كنید و از بدى باز مى دارید و به خدا ایمان دارید.»(2)
«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَكِیمٌ؛ مردان مؤمن و زنان مؤمنه بعض ایشان یار و ناصر بعض دیگرند؛ امر مى كنند به معروف و نهى مى كنند از منكر و بر پا مى دارند نماز را، و اداى زكات مى كنند و خدا و رسول را اطاعت مى نمایند، ایشانند كه به زودى مشمول رحمت الهى مى شوند، به درستى كه خداوند، عزیز و حكیم است.»(3)
و در وصف مهاجرین مى فرماید: «الَّذِینَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ؛ (مهاجرین) آنچنان كسانى هستند كه اگر آنها را در زمین تمكین دادیم، اقامه كنند نماز را و اداى زكات كنند و امر به معروف و نهى از منكر نمایند.»(4)
در كتاب وسایل الشیعه از حضرت ثامن الحجج علیه السلام روایت نموده كه فرمود: «لتأمرن بالمعروف ولتنهنّ عَن المُنكر او لیستعملنّ علیكم شراركم فیدعو خیاركم فلایستجاب لهم؛ هر آینه البته امر به معروف و نهى از منكر كنید، و اگر نه، بر شما، بَدان مسلّط گردند و نیكانتان دعا كنند و دعایشان مستجاب نشود.»(5)
و از حضرت رسول الله صلّى الله علیه وآله وسلّم نقل نموده كه فرمود: «انّ الله عزّوجلّ لیبغض المؤمن الضعیف الذی لادین له، فقیل: وما المؤمن الضعیف الّذی لادین له؟»
قال: الّذی لاینهى عن المنكر؛ خداوند [با عزت و جلال ] دشمن مى دارد مؤمن ضعیفى را كه دینى براى او نیست. پس [به آن حضرت ] عرض شد: كیست مؤمن ضعیفى كه دینى براى او نیست؟
فرمود: آن كسی كه نهى از منكر نمى كند.»(6)
و از حضرت ابى عبدالله علیه السلام روایت نموده كه فرمود: «قال النّبی صلّى الله علیه وآله: «كیف بكم إذا فسدت نسائكم وفسق شبابكم ولم تأمروا بالمعروف ولم تنهوا عن المنكر؟»
فقیل له: ویكون ذلك یا رسول الله؟
فقال: نعم وشرّ من ذلك، كیف بكم إذا امرتم بالمنكر ونهیتم عن المعروف؟
فقیل له: یا رسول الله ویكون ذلك؟
قال: نعم وشرّ من ذلك، كیف بكم إذا رأیتم المعروف منكراً والمنكر معروفاً؟:
پیغمبر خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم فرمود: چگونه خواهید بود زمانى كه زنان شما فاسد و جوانان شما فاسق شوند و شما نه امر به معروف و نه نهى از منكر كنید.
پس [به ایشان ] عرض شد: یا رسول الله! آیا چنین چیزى خواهد بود؟
فرمود: [بلى و] بدتر از این خواهد شد؛ آن موقعى كه به بدى امر كنید و از خوبى نهى نمایید.
پس عرض شد: آیا چنین چیزى مى شود؟
فرمود: [آرى و] بدتر از این [نیز] خواهد شد؛ آن هنگامى كه نیكى را بد و بدى را خوب ببینید.»(7)
و به نقل از شیخ مفید رضوان الله علیه، از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روایت كرده كه فرمود: «من ترك انكار المنكر بقلبه ولسانه ویده فهو میّت بین الأحیاء؛ هر كس ترك كند انكار منكر را، به توسط دل و زبان و دستش، مرده اى است در میان زندگان! (ترك نهى از منكر نشانه مرگ و نیستى و فعل آن علامت حیات و زندگى است).»(8)
و به نقل از ابن ادریس علیه الرحمه از حضرت ابى جعفر علیه السلام روایت كرده كه فرمود: «قال: من مشى الى سلطان جائر فأمره بتقوى الله ووعظه وخوفه كان له مثل اجرالثّقلین الجنّ والإنس ومثل أعمالهم: هر كس برود به سوى پادشاه ستمكارى و او را امر به پرهیزكارى كند و پند دهد و بترساند، مى باشد از براى او مثل اجر ثقلین جنّ و انس و مثل اجر عمل هاى ایشان.»(9)
و از شیخ الطائفه رضوان الله علیه نقل نموده كه مرسلًا از حضرت پیغمبر صلّى الله علیه وآله روایت شده كه فرمود: «لایزال امّتی بخیر ما امروا بالمعروف ونهوا عن المنكر وتعاونوا على البرّ، فإذا لم یفعلوا ذلك نزعت منهم البركات وسلّط بعضهم على بعض ولم یكن لهم ناصر فی الأرض ولا فی السماء؛ [پیوسته ] امّت من كارشان خوب خواهد بود مادام كه امر به معروف و نهى از منكر كنند و یكدیگر را بر نیكى یارى و مساعدت كنند، پس وقتى كه این كارها را انجام ندهند، بركت ها از ایشان گرفته مى شود، و بعض ایشان بر بعضى مسلّط شوند و بر ایشان یاورى در آسمان و زمین نباشد.» (10)
و در نهج البلاغه از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روایت نموده است كه در ضمن بیاناتى راجع به امر به معروف و نهى از منكر فرمود: «وما أعمال البرّ كلّها وَالجهاد فی سَبیل الله عند الأمر بالمعروف والنهی عن المُنكر الّا كنفثة فی بحر لجی؛ تمام اعمال نیك و برّ و [حتى ] جهاد در راه خدا، در پیش امر به معروف و نهى از منكر نیست مگر مانند قطره در پیش دریاى بزرگى.»(11)
و علّامه قدّس سره در كتاب تذكرة الفقهاء از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده است كه فرمود: «ما قدّست امّة لم تأخذ لضعیفها من قویها بحقّه غیر مضیّع؛ پاكیزه و مقدس نشد امّتى كه حق ضعیف خود را از قویش كامل و تمام نگرفت.»(12)
حكومتِ عدالت در هر قوم و حصول نعمت امنیت و آسایش، و بالاخره سعادت افراد و اقوام، به میزان احترام آنها از حقّ و مواظبت آنان در حق گذارى است. اگر این صفت در میان مردم قوى و زنده باشد و همه قولاً و عملاً از حقّ طرفدارى و حمایت كنند، نه حقّ كسى پایمال مى گردد، و نه از كسى كارى بر خلاف حقّ صادر مى شود، و حق بر همه چیز و همه كس مقدّم مى گردد.
در این جهت دین اسلام از آنچه لازمه تأكید است دریغ نفرموده و به مسلمانان دستور داده است كه حق را بالاتر از هر چیز بدانند و در رعایت آن و حق گذارى و طرفدارى از حقّ خدا را در نظر گرفته حتّى ملاحظه سود و زیان شخصى خود را هم ننمایند.
خداوند در قرآن مجید مى فرماید: «قُلْ انْ كانَ آبائُكُمْ وَأَبْنائُكُمْ وَاخْوانُكُمْ وَازْواجُكُمْ وَعَشیرَتُكُمْ وَامْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَتِجارَةٌ تَخْشَونَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها احَبَّ الَیْكُمْ مَنَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَجَهاد فی سَبیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتّى یَأْتِی اللهُ بِامْرِهِ وَاللهُ لایَهْدِى الْقَوْمَ الْفاسِقینَ؛ بگو اگر شما پدران، فرزندان، برادران، زنان، عشیره، دودمان و مال هایى كه جمع و ذخیره نموده اید، و تجارتى كه از كساد آن مى ترسید و خانه هایى كه اختیار كرده اید، آنها را بیشتر دوست دارید از خدا و پیغمبر او و جهاد در راه او، پس منتظر فرمان خدا، (یعنى عذاب او) باشید؛ و خداوند مردم فاسق را هدایت نمى كند.»(13)
در این آیه شریفه خداوند نسبت به كسانى كه راجع به امور اجتماعى و اداى تكلیف و تحصیل خشنودى خدا و پیغمبر، بى قید و سهل انگارى مى كنند و منافع شخصى دنیوى را بر مصالح نوعى و اخروى ترجیح مى دهند، شدیدترین تهدیدات را فرموده است.
مراقبت در اداى وظیفه امر به معروف هم مربوط به همین حس احترام از حق و پشتیبانى از حق گذاران است. اگر حاكم بر قلوب و نفوس مردم «حق» باشد، نسبت به امر به معروف و نهى از منكر توجه و اعتنا خواهند داشت. و اگر از حاكمیت و نفوذ آن در قلوب جامعه كاسته شود، به همان حدّ به شأن امر به معروف بى اعتنایى مى شود. و هرگاه حق و عدالت در میان قومى مورد رعایت نباشد، از تمام فوایدى كه در امر به معروف و نهى از منكر است بى نصیب و به ضدّ آن مبتلا شده، عوض حقّ، باطل، و به جاى راستى و امانت، دروغ و خیانت، و عوض علم و معرفت، نادانى و جهالت، و به جاى عدل و داد، ستم و بیدادگرى، و عوض طهارت و عفّت و تقوا، ناپاكى و فسق و فجور رواج خواهد یافت. اهل فساد و ستمكارى، گستاخ و بى شرم گردیده، همّت ها پست و رغبت ها در تحصیل علوم، كمالات و اعمال حسنه از میان مى رود.
اهل خیر و نیكوكارى كم مى شوند و در عوض، اشرار و ستمكاران بسیار مى گردند و- همانطور كه در اخبار وعده داده شده، اشخاص نالایق و بَدمنش بر جامعه مسلط مى شوند- و درهاى بركت هاى آسمان و زمین مسدود و از معاشرت ها و كسب ها و عبادات و طاعات و مواعظ و پندها و كوشش ها، خیر و بركت برداشته خواهد شد.
بر چنین مردمى هر دشمنى غالب و به آسانى آنان را استعباد و استثمار نموده، حیثیت و قومیت آنها را پایمال هوس و منفعت خود مى كند. چنین قومى به جاى آنكه دیگران را استخدام كنند، مستخدم بیگانگان مى شوند.
شاید بعضى گمان كنند كه اگر در میان اهل معاصى خود را حفظ كنند، یا از حقوق خود دفاع نمایند، كفایت مى كند و بیش از این مسئولیتى ندارند، و حال اینكه این اشخاص شرعاً و عقلًا مسئول اند.
در كتب اخبار به این مضمون رسیده است كه خداوند به حضرت شعیب وحى فرمود: «از قوم تو صدهزار نفر را هلاك مى كنم؛ چهل هزار از بَدان و اشرار ایشان و شصت هزار نفر از نیكان و اخیار آنها!
[شعیب ] عرض كرد: خدایا اشرار بجاى خود عذاب مى بینند، ولى اخیار به چه سبب هلاك مى گردند؟
خطاب شد براى آن كه مداهنه نمودند با گناهكاران و براى غضب من غضب نكردند».(14)
حال که جایگاه امر به معروف و نهی از منکر و ضررهای ترک آن را دانستیم، باید بدانیم در ماه مبارک رمضان، احیای این فریضه بسیار اهمیت دارد.
ماه رمضان، ماه امر به معروف و نهی از منکر است. مردم با شرکت در جلسات و محافل وعظ و خطابه و صفوف نماز جماعت و با شنیدن و نشر معارف نورانی قرآن و روایات، به این فریضه عمل می‌کنند و یکدیگر را توصیه به نیکی و خوبی و پرهیز از حرام و زشتی می‌کنند آن هم با بیان نرم و مناسب و از روی دلسوزی که:
چو کاری بر آید به لطف و خوشی * چه حاجت به تندی و گردن‌کشی
خطبا و وعّاظ و مسئولان هم، باید این فریضه بزرگ را در این ماه احیا نمایند و بیش از پیش آن را گرامی دارند تا وضع فردی، خانواده و جامعه اصلاح شود و از برکت انجام این فریضه بزرگ، مردم طعم حیات طیّبه را بچشند.
اگر بخواهیم همه ثمرات اخروى و دنیوى انجام این فریضه حیات‌بخش مانند: تقرّب به درگاه الهى، و آمرزش گناهان، و اجر و ثواب فراوان، نظارت در اجراى حدود و قوانین، حمایت از حقوق ضعفا و بینوایان، نگاهدارى بیچارگان و افتادگان، تهذیب اخلاق و بسط و توسعه علم و فرهنگ، پیشرفت صنایع و اختراعات، تأسیس سازمان هاى خیریّه و عام المنفعه، عمران بلاد و شهرستان ها، تأمین عدالت اجتماعى و خدمات نوعى، نیكوكارى و احیاء حس تعاون و همكارى، سعى در قضاى حوائج و انتظام امور كسب و معاملات، دادرسى به ستمدیدگان و منع زمامداران و ارباب مناصب و مشاغل از تجبّر و ستمكارى و تضییع حقوق افراد و جلوگیرى از فحشاء و منكرات و صدها فایده دیگر را در اینجا احصاء نموده، و در اطراف هر یك توضیحاتى بدهیم، از مقصود دور مى شویم، لذا به ذكر قسمتى از حدیث شریفى كه از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت شده قناعت مى كنیم.
شیخ كلینى رضوان الله علیه در كتاب كافى در ضمن حدیثى از امام پنجم حضرت باقر العلوم علیه السلام روایت نموده است كه فرمود: «انّ الأمر بالمعروف والنهی عن المنكر سبیل الأنبیاء، ومنهاج الصلحاء، فریضة عظیمة بها تقام الفرائض وتأمن المذاهب، وتحلّ المكاسب، وتردّ المظالم، وتعمّر الأرض وینتصف من الأعداء ویستقیم الأمر؛ امر به معروف و نهى از منكر، راه پیغمبران و طریقه روشن صلحا و شایستگان است. واجب بزرگى است كه به سبب آن واجبات دیگر به پا داشته مى شود و راه ها امن، و كسب ها حلال مى گردد و اموال و حقوقى كه به ستم و غصب گرفته شده به صاحبانش ردّ مى شود و زمین، معمور و آباد مى گردد و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و كارها راست و مستقیم مى گردد.»(15)
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره آل عمران، آیه 104.
2. سوره آل عمران، آیه 110.
3. سوره توبه، آیه 71.
4. سوره حجّ، آیه ى 41.
5. وسائل الشیعه، ج 11، ص 394.
6. وسائل الشیعه، ج 11، ص 397. [فروع كافى، ج 5، ص 59]
7. وسائل الشیعه، ج 11، ص 396.
8. همان، ص 404.
9. همان، ص406.
10. همان، ص398.
11. نهج البلاغه فیض الاسلام، حكمت 366، ص 1263.
12. تذكرة الفقهاء، ج 1، ص 458.
13. سوره توبه، آیه 24.
14. بحار الانوار، ج 100، ص 81 و 93؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 416؛ تهذیب الاحكام، ج 6، ص 180.
15. كافى، ج 5، ص 56.