اقسام دعا

دعاهایی كه مشتمل بر عرض حاجت‌ها و نیازهاست بر دو قسم‌اند:

قسم اول: مشتمل بر درخواست حاجت‌های مادّی و دنیوی است، مثل طول عمر، وسعت رزق، صحّت بدن، تندرستی و سلامتی در سفر، شفای بیمار، بركت كسب‌وكار، موفّقیت در شغل و امنیّت و امور دیگر.

چنان‌كه می‎دانیم بیشتر دعاهای عامّه مردم از این قسم است یعنی خدا را می‎خوانند برای این حوایج جسمی و مادّی كه دارند و

گرایش آنها به دعا احساس ضعف خود و احتیاج به ارتباط با قدرت قادر متعال و مددگرفتن از اوست كه این خود از جهاتی مفید، سودمند و موجب امیدواری به موفّقیت و پیشرفت و درعین‌حال جلب عنایات الهیّه و از عبادات است؛ چون مفهوم آن اعتراف به عجز و ناتوانی بنده و فقر به خداوند متعال است و لذا باید انسان همه‌چیز و هر نعمتی را از خدا بخواهد و خدا را در رسیدن به تمام نعمت‌ها مؤثّر بداند حتّی اگر وسایل ظاهری موفّقیت در امری و مقصدی ازهرجهت فراهم شده باشد بنده عارف، اهل بینش و بصیرت آن را از خدا می‎خواهد؛ چون علاوه ‌بر آنكه فراهم‌شدن وسایل و اصل وسایل همه از خداست، بقای آنها نیز تا حصول مقصود با عنایت خدا می‎باشد.

باید همه‌چیز را حتّی ـ چنان‌كه در بعضی اخبار است ـ نمك طعام را هم از خدا خواست[1] و این برنامه‎ای است كه تأثیر آن در كمال نفس، ترقّی و سیر معنوی بسیار مؤثّر است.

مع‎ذلك در این‌گونه موارد گاهی برخی به‌عنوان رضا به قضای الهی و تسلیم امر او زبان به دعا باز نمی‎كنند و ثمرات تحمّل بلا را بر دفع یا رفع آن برمی‎گزینند! و مانند حضرت سیّدالشّهدا‌(علیه‌السلام) كه در روز عاشورا هرگز خلاصی خود را از آن مصائب جانكاه كه مفهومش عدم

نیل به درجه رفیعه شهادتی بود كه آن‌همه آثار عالیه و بركات متعالیه در احیای دین اسلام و بقای شرع داشت، طلب نكرد، بلكه برحسب روایات هرچه مصائب بیشتر بر او وارد می‎شد چهره نورانیش بازتر و روشن‌تر می‎شد و حالت رضایش ظاهرتر می‎گشت.

بلی! گاهی حال، اقتضای دعا دارد مثل نفرین بر ظالم؛ یعنی اگر نفرین كند خلاف تسلیم و رضا نیست ولی دعاكننده از بیم اینكه دعایش به داعی و غرض تشفّی قلب و انتقام‎گیری آلوده نشود، دعا نمی‎كند ولی ناله درونش تا عرش یار می‎رسد.

و گاهی همین نفرین نیز از باب اینكه اظهار حقّ و اعلان بیزاری و تنفّر از ظالم و سبب هلاك او می‎گردد لازم می‎شود.

خلاصه برحسب موارد و حالات، مظاهر و صُوَر دعا متفاوت می‎شود. چنان‌كه برحسب روایات نیز دعاهای مناسب این حالات از پیغمبر اكرم و ائمّه طاهرین(ع) ـ كه معلّمان الهی مكتب دعا هستند ـ رسیده است. اما اینكه بعضی متصوّفه می‎گویند:

به‌طورمطلق، به‌طور یك روش دائمی، خلاف سیروسلوك شرعی و سیره رسول خدا‌(ص) و ائمّه معصومین(ع) است كه فقط باید به آنها اقتدا و تأسّی كرد و از آنها كسب تعالیم اخلاقی و عبادی را نمود.

قسم دوّم: از دعاهای مشتمل بر درخواست‌ها و رفع نیازمندی‌ها، دعاهایی است كه مربوط به كمال نفس، تعالی روح، امور معنوی، حصول معرفت، تقرّب به درگاه الهی، تكامل در عبودیّت و حسن ارتباط بنده با خدا و چیزهایی است كه هرچه در آنها انسان ترقّی و رشد داشته باشد، ارزش انسانی او افزوده می‎شود و وجهه خدایی و رحمانی او را قوّت می‎دهد و از حَضیض حُظوظ عالم حیوانی به‌سوی اوج مرتبه ملكوتیّت و حقیقت انسانیّت و آدمیّت پرواز می‎نماید.

لذّت این دعا قابل توصیف نیست و تا انسان آن را درنیابد نمی‎فهمد. روح را قانع می‎نماید و آرام‌بخش دل و موجب صفا و روشنی باطن و رفع تیرگی‌ها و تاریكی‌های قلب است.

وقتی انسان در مراتب و منازل این دعا سیر می‎نماید احساس می‎كند كه آنچه را خواسته است به او عطا می‎كنند و اجابت دعایش با دعایش هم‌زمان است. در این دعا انسان تلاش می‎كند كه چیزی نگوید و نخواهد جز آنچه ارتباط او را با صاحب این عالم كه كمال مطلق است محكم‌تر سازد تا آنجا كه فقط منقطع به‌سوی او می‎شود و برای او می‎شود و در حال این دعا هرچه می‎بیند جمال و كمال است و هرچه درك می‎كند حضور و وصال و هرچه دعا می‎كند تمنّایش و عشقش به دعا بیشتر می‎شود و از آن سیر نمی‎شود.

در این بخش از دعای شریف كه ما آن را بخش سوم شمرده‎ایم، این قسم اشرف و اعظم دعا را می‎خوانیم و اگرچه صلاحیّت این درخواست‌ها و گرفتن این عطیّات را نداشته باشیم با همین دعا در واقع صلاحیّت و استعداد این سؤال و قبول تقاضا را نیز می‎طلبیم.

اموری كه از خدا می‎خواهیم همه مربوط به كمال نفس، رشد فكر، قوّت ایمان و حیات اخروی و معنوی است؛ زیرا دعاكننده عرض می‎كند:

«اَللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَخْشَاكَ كَأَنِّی أَرَاكَ».^[2]